نظارت بیرونی| نظارت در حکومت رسول خدا(ص)

پیش تر بیان کردیم که «نظارت وجدان» یا «خودکنترلی»، مؤثّرترین و کارآمدترین نوع نظارت است که از برتری های ادیان الهی شمرده می شود و «نظارت بیرونی» فقط در صورتی مؤثّر خواهد بود که انسان از درون نیز خود را کنترل کند، در غیر این صورت، فقط در حضور «ناظر بیرونی» درست کردار است و چنان چه «ناظر بیرونی» غفلت کند، او نیز از وظیفه خود سر باز می زند. همچنین بیان شد جوامعی که به رابطه انسان و خدا عقیده دارند، موفّق تر هستند و هرچه از میزان اعتقاد درونی کاسته شود، نظارت بیرونی افزایش می یابد و یکی از نقاط ضعف نظارت بیرونی آن است که این نظارت، بسیار شکننده و آسیب پذیر است.
دانستن این نکته لازم است که همه اهتمام و کوشش انبیاء و اولیاء الهی، مخصوصاً پیامبر خاتم (ص)، زنده نگه داشتن وجدان و فطرت خدای جوی مردم بوده است. رسول خدا صلوات الله علیه و آله چنان بر یاران خود اثر می گذاشتند که برخی از آن ها به ناظر بیرونی نیازمند نبودند و اگر از آنان اشتباهی سر می زد، خود، نزد قاضی می رفتند و به جرم خود اعتراف و تقاضای اجرای حد می کردند. امّا نکته ای که بدیهی و روشن است آن است که همواره عدّه ای از تعالیم و تربیت های انبیاء و اولیاء گریزان بوده اند و در پی رسیدن به آمال و آرزوهای دنیوی خود، نظارت الهی و وجدانی را نادیده انگاشته، به مرزهای حقوق الهی و انسانی تجاوز می کردند. این روند امروزه و پس از این نیز ادامه خواهد داشت و همین امر ضرورت نظارت بیرونی را تقویت می کند.
ولی با این اوصاف نمی توان از این نکته غافل شد که اگرچه همواره گروهی هستند که باید با نظارت های شدید بیرونی کنترل شوند، ولی اگر نظارت درونی نهادینه شود، به مراتب مؤثّرتر خواهد بود. پس از توضیح نظارت درونی، با توجّه به اهمیّت نظارت بیرونی و نقش امر به معروف و نهی از منکر در دایره ی نظارت بیرونی، لازم است تا قدری بیشتر با این مقوله آشنا شویم.
 

«نظارت نهادی»، گونه ای نظارت بیرونی است که از طریق سازمان های ویژه ای زیر نظر نهاد حکومت اعمال می شود. در چنین نظارتی، بازرسان چگونگی رفتار دستگاه های گوناگون را با معیارهای خویش می سنجند و از کندی یا پیشرفت کار، آگاه می شوند.
 

یکی از افتخارات دین اسلام، «نظارت همگانی» است؛ راهکار زیبایی که همه مردم بدون آن که به حریم خصوصی یکدیگر وارد شوند، باید نسبت به رفتار هم حسّاس باشند. در چنین نظارتی افراد جامعه باید خوبی ها را ترویج کنند و هم نوعان را از کارهای ناپسند باز دارند، که این نوع از نظارت در حقیقت، همان اصل «امر به معروف و نهی از منکر» است که غبار غفلت بر آن نشسته. شگفت آور این است که اندیشمندان غربی پژوهش های ماندگاری را درباره این نوع نظارت انجام داده اند، ولی مسلمانان چنان که باید، از این اصل ارزشمند دفاع نکرده و برای گسترش آن نکوشیده اند.
شاید علّت این امر آن است که از یک سو مسلمانان در نعمت آموزه های متعالی اسلام غوطه ورند و و چون انسان ها معمولا تا زمانی که در نعمت به سر می برند قدر آن را نمی دانند، لذا مسلمین نیز از نعمت نظارت همگانی اسلام یا همان امر به معروف و نهی از منکر غفلت ورزیده اند. و از سوی دیگر جهان غرب که سال هاست از تعالیم انبیاء و کتب آسمانی دور مانده و قوانین خودخواهانه و ظالمانه مستکبرین، چون پنجه ای آهنین، گلوی حقیقت خواه او را می فشارد، سال هاست در عطش زلال معارف الهی زمین گیر شده و به همین دلیل هر گاه بارقه ای از نور وحی بر پیکر رنجور و خسته ی او می تابد، با تمام وجود گرمای دل نشینش را احساس می کند و با جان و دل آن را پذیرا می گردد.
امر به معروف و نهی از منکر نیز گوهری است که سال ها جای خالی آن در این گونه جوامع احساس می شود و اندیشمندان حقیقت جوی غرب، معترف به ضرورت وجود آن هستند. چنان چه پیش تر بیان شد، مایکل کوک، خاورشناس انگلیسی یکی از همین دانشمندان است که بیش از دوازده سال از عمر خود را صرف تحقیق و بررسی فریضه امر به معروف و نهی از منکر نموده و با مراجعه به حدود 1700 کتاب و مقاله، اثری زیبا به نام «امر به معروف و نهی از منکر در اندیشه اسلامی» را نگاشته است.
آری نظارت همگانی یا امر به معروف و نهی از منکر، در دین اسلام واجب است و همه افراد جامعه اعمّ از حکومت و مردم را در بر می گیرد و همگان در قبال یکدیگر مسئولند و باید در برابر افکار و اعمال هم حسّاس باشند.
 

 

پیش تر گفتیم چهارگونه نظارت در اسلام وجود دارد: نظارت الهی؛ نظارت وجدانی؛ نظارت نهادی و نظارت همگانی که نوعی از همان نظارت بیرونی، ولی فراگیر است. حال این پرسش مطرح است که کدام نوع نظارت در زمان پیامبر تحقق یافت؟
نخستین مفهومی که از نظارت به طور مطلق به ذهن می آید، کنترل زیردستان از سوی مقام بالاتر است و این فرصت برای پیامبر اکرم (ص)، کم تر از چهار سال بود؛ زیرا آن حضرت در مکّه حکومت تشکیل ندادند و رخ دادن نبردهای گوناگون میان مسلمانان و کفّار نیز در سال های آغازین اسلام در مدینه، فرصتی برای اعزام کارگزاران و نظارت رسمی بر رفتار آنان نگذاشت. با این حال، اهتمام رسول خدا (ص) به کنترل نیروها و سفارش های مهم ایشان، سبب شد تشکیلات اداری «حِسْبه» و فرهنگ نصیحت به سردمداران، به عنوان شیوه های نظارتی حکومت اسلامی شمرده شود و تا سال ها ادامه یابد. نامه های امام علی علیه السّلام و عبارت هایی مثل «بَلَغنی؛ به من رسیده است» و مانند آن، بیان گر استفاده از سیستم نظارت نهادی است که ریشه در آموزه های پیامبر اکرم دارد.
برخی روایت های موجود، حسّاسیت و تأکید رسول خدا (ص) بر نظارت را نشان می دهد، چنان که حضرت علی بن موسی الرضا علیه السّلام در این باره می فرمایند: «کَانَ رَسُولُ اللهِ ص ... يَتَفَقَّدُ أَصْحَابَهُ وَ يَسْأَلُ‏ النَّاسَ‏ عَمَّا فِي‏ النَّاسِ‏ وَ يُحَسِّنُ الْحَسَنَ وَ يُقَوِّيهِ وَ يُقَبِّحُ الْقَبِيحَ وَ يُوهِنُهُ». ‏رسول خدا (ص) این گونه بودند که در باره ی اصحاب خود بررسی می کردند و از مردم در باره ی آن چه در میان آن ها اتّفاق می افتاد سوال می کردند و کار نیکو را تحسین نموده و تقویت می کردند و کار زشت را ناپسند شمرده و آن را تضعیف می نمودند.[1]
 رسول اکرم (ص) به رفتار زیردستان بسیار حسّاس بودند. نقل شده در یکی از نبردها کاروانی از دوست داران پیامبر از راه رسیدند، در حالی که آن حضرت نماز می خواندند. کاروانیان از اصحاب پیامبر حال آن حضرت را جویا شدند. سپس گفتند: اگر عجله نداشتیم، منتظر می ماندیم تا نماز پیامبر تمام شود، سلام ما را به حضرت برسانید. آن گاه به راه خود ادامه دادند و رفتند. پیامبر (وقتی از رفتن آن ها باخبر شدند)، در حالی که خشمگین بودند به اصحاب رو کرده و فرمودند: «يَقِفُ عَلَيْكُمُ الرَّكْبُ وَ يَسْأَلُونَكُمْ عَنِّي وَ يُبَلِّغُونِّي السَّلَامَ وَ لَا تَعْرِضُونَ عَلَيْهِمُ الْغَدَاءَ». کاروان می ایستد و از احوال من می پرسد و به من سلام می رساند و شما آنان را به غذا دعوت نمی کنید.[2] این حادثه بسیار ساده، توجّه پیامبر به دیگران را نشان می دهد؛ زیرا یاران حضرت با کاروانیان بدرفتاری نکردند، بلکه فقط در کاری مستحب کوتاهی کردند و همین کوتاهی، ناراحتی پیامبر را سبب شد.
پیامبر اکرم (ص) در انتخاب فرماندهان و کارگزاران، افراد شایسته را برمی گزیدند، ولی مراقبانی بر آنان می گماردند تا رفتار ایشان را گزارش کنند. امام رضا علیه السّلام در این باره فرمودند: «كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ إِذَا وَجَّهَ جَيْشاً فَأَمَّهُمْ أَمِيرٌ، بَعَثَ مَعَهُ مِنْ ثِقَاتِهِ مَنْ يَتَجَسَّسُ لَهُ خَبَرَهُ». هرگاه رسول خدا (ص) لشکری را به سویی می فرستادند و فرماندهی بر آنان پیشوایی می کرد، یک نفر از افراد مورد اعتماد خود را با وی می فرستادند تا رفتار و کردار او را به آن حضرت گزارش دهد.[3]
این سیره پیامبر بعدها یکی از مستندات حکومت اسلامی شد، به گونه ای که حاکمان اسلامی رفتار کارگزاران خود را کنترل، کارها و رفتار مدیران سطوح گوناگون را به کمک افرادی مطمئن و مورد اعتماد حساب رسی و آن ها را تشویق یا تنبیه می کردند. رسول خدا (ص) نه تنها رفتار زیردستان را کنترل می کردند، بلکه از همه افرادی که با ایشان رفت و آمد داشتند، می خواستند از نیازهای مردم با خبر شوند و آن ها را به حضرت گزارش دهند. از امام رضا علیه السّلام روایت شده است که رسول خدا (ص) در فراخوانی عمومی فرمودند:
«أَبْلِغُونِي حَاجَةَ مَنْ لَا يَقْدِرُ عَلَى إِبْلَاغِ حَاجَتِهِ‏ فَإِنَّهُ مَنْ أَبْلَغَ سُلْطَاناً حَاجَةَ مَنْ لَا يَقْدِرُ عَلَى إِبْلَاغِهَا ثَبَّتَ اللَّهُ قَدَمَيْهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ». خواسته های کسانی را که نمی توانند نیازهای خود را مطرح کنند، به من برسانید، پس به درستی که هر کس حاجت کسی را که قادر به گفتن حاجت خود نیست، به سلطانی (صاحب قدرت) برساند، خداوند او را در روز قیامت ثابت قدم خواهد کرد.[4]
رسول خدا (ص) در ابلاغیه های حکومتی خود نیز بر نظارت همگانی تأکید می کردند و از کارگزاران خود می خواستند تا امر به معروف و نهی از منکر کنند. رسول اکرم (ص) در گسترش نظارت همگانی و امر به معروف و نهی از منکر از شیوه های متعدّد و متنوّعی استفاده می کردند که بررسی آن ها نیاز به مجال گسترده دیگری دارد.[5]
 

1- با وجود نظارت درونی چه ضرورتی برای نظارت بیرونی وجود دارد؟
2- امر به معروف و نهی از منکر در کدام دسته از اقسام نظارت قرار می گیرد؟
 

پی‌نوشت‌ها

[1] عيون أخبار الرضا عليه السلام ج ‏1 ص 318.
[2] الكافي (ط - الإسلامية) ج ‏6 ص 275.
[3] قرب الإسناد (ط - الحديثة) ص 342.
[4] بحار الأنوار (ط - بيروت) ج ‏16 ص 151.
[5] برگرفته از کتاب: شیوه های نظارتی امر به معروف و نهی از منکر در گفتار و سیره پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله وسلم) ص 16 تا 22.